Khi còn nhỏ, chúng ta là trung tâm của vũ trụ. Mọi nhu cầu của một đứa trẻ sơ sinh đều được đáp ứng ngay lập tức, và thế giới dường như xoay quanh chúng. Nhưng khi lớn lên, chúng ta dần nhận ra rằng mình chỉ là một phần nhỏ bé trong thế giới rộng lớn, không còn là tâm điểm của mọi sự chú ý. Tuy nhiên, đối với người ái kỷ, họ dường như vẫn mắc kẹt trong giai đoạn phát triển ban đầu này, mang theo tâm lý trẻ con vào tuổi trưởng thành.
Ái kỷ là gì?
Ái kỷ (narcissism) theo định nghĩa từ điển Oxford là “tính tự yêu bản thân quá mức, đặc biệt là về ngoại hình”. Tuy nhiên, khái niệm ái kỷ có thể mang nhiều sắc thái và mức độ khác nhau tùy thuộc vào ngữ cảnh thảo luận.
Câu chuyện thần thoại Hy Lạp về chàng Narcissus thường được dùng để minh họa nguồn gốc của thuật ngữ “narcissism”. Narcissus là một chàng trai khôi ngô tuấn tú, nhưng lại thờ ơ với tình yêu của người khác. Một ngày nọ, Narcissus nhìn thấy hình ảnh phản chiếu của mình dưới mặt nước và say đắm vẻ đẹp của bản thân đến mức quên ăn quên ngủ, cuối cùng héo mòn và chết bên bờ hồ.
Trong lĩnh vực tâm lý học, ái kỷ được biết đến một cách chính thức là rối loạn nhân cách ái kỷ (Narcissistic Personality Disorder – NPD). Đây là một dạng rối loạn đặc trưng bởi “sự phóng đại về bản thân trong suy nghĩ hoặc hành vi, nhu cầu được ngưỡng mộ và thiếu sự đồng cảm.”
“Rối loạn nhân cách ái kỷ là một hình thức khuếch đại về bản thân trong trí tưởng tượng hoặc thể hiện qua hành vi.”
7 Dấu hiệu của người ái kỷ
1. Người ái kỷ thường xuyên nói dối và phóng đại mọi chuyện
Người ái kỷ có thể nói dối về bất cứ điều gì, từ những vấn đề nhỏ nhặt đến những chuyện lớn lao. Họ thường thêu dệt câu chuyện theo hướng có lợi cho bản thân, nhằm mục đích bảo vệ hình ảnh hoàn hảo mà họ muốn thể hiện ra bên ngoài. Điều này khác với người thao túng tinh thần (gaslighter) sử dụng lời nói dối để kiểm soát và chi phối người khác.
Trong khi người bình thường cảm thấy lo lắng và bất an khi nói dối, người ái kỷ lại xem đó là một công cụ giúp họ giữ bình tĩnh và kiểm soát tình huống. Họ nhận thức được sự gian dối của mình, nhưng lại thiếu nhận thức về hậu quả lâu dài mà hành động này có thể gây ra.
2. Người ái kỷ không bao giờ thừa nhận sai lầm và nổi nóng khi bị chỉ trích
Những câu nói như:
“Anh dựa vào đâu mà nói tôi như thế?”
“Tôi làm vậy bao giờ!”
“Chị thì cũng có tốt đẹp gì.”
Đi kèm với những hành động như đập bàn, đóng cửa mạnh, hoặc thái độ cáu gắt là những phản ứng điển hình của người ái kỷ khi đối diện với lời phê bình.
Sâu thẳm bên trong, người ái kỷ vô cùng tự ti. Do đó, họ phản ứng gay gắt với bất kỳ ai có ý định chỉ trích hoặc vạch trần khuyết điểm của họ. Phản ứng của họ thường là phòng thủ quyết liệt, đổ lỗi cho người khác hoặc tấn công cá nhân thay vì chấp nhận trách nhiệm về sai lầm của mình.
3. Tạo ra hình ảnh sai sự thật về mình
Mặc dù mang trong mình sự tự ti sâu sắc, người ái kỷ luôn khao khát được người khác ngưỡng mộ và tán dương. Để che giấu sự tự ti đó, họ tạo ra một “cái tôi giả” – một hình ảnh hoàn hảo, mạnh mẽ và đáng ngưỡng mộ, hoàn toàn trái ngược với con người thật bên trong.
Người ái kỷ xây dựng vỏ bọc hào nhoáng để che đậy sự tự ti bên trong, luôn cố gắng bảo vệ hình tượng giả tạo này trước mọi người.
Sự phổ biến của mạng xã hội đã làm gia tăng tình trạng này. Người ái kỷ không chỉ tìm mọi cách để thu hút sự chú ý trên mạng xã hội mà còn có thể sử dụng bắt nạt trực tuyến (cyberbullying) như một cách để thể hiện quyền lực và khẳng định bản thân.
4. Luôn phá vỡ mọi luật lệ và vượt ranh giới
Người ái kỷ thường xuyên coi thường và phá vỡ các quy tắc, luật lệ và chuẩn mực xã hội. Họ có thể chen hàng, vượt đèn đỏ, hoặc vi phạm các quy định khác mà không hề cảm thấy áy náy. Hành vi này không chỉ gây phiền toái cho người khác mà còn tiềm ẩn nguy hiểm cho cộng đồng và chính bản thân người ái kỷ. Một ví dụ điển hình là việc một số người không tuân thủ các biện pháp phòng chống dịch bệnh, thể hiện sự coi thường luật lệ và ích kỷ cá nhân.
Ngoài ra, người ái kỷ thường xuyên xâm phạm ranh giới của người khác, bao gồm tài sản, không gian cá nhân, suy nghĩ và thời gian. Họ cho rằng nhu cầu và mong muốn của bản thân quan trọng hơn mọi nguyên tắc và ranh giới. Theo lời một nhà tâm lý học: “Nếu bạn là người ái kỷ, bạn sẽ phải có bằng được điều mình muốn. Nếu điều bạn muốn không giống với nguyên tắc, bạn sẽ bỏ qua cả nguyên tắc.”
5. Không có sự cảm thông với người khác
Mặc dù luôn phủ nhận sai lầm của bản thân, người ái kỷ lại rất nhạy bén trong việc chỉ trích và đổ lỗi cho người khác. Điều này không có nghĩa là người ái kỷ hoàn toàn không có khả năng cảm thông. Đúng hơn là họ gặp khó khăn trong việc thể hiện sự đồng cảm một cách chân thành. Khả năng này có thể bị che lấp bởi bức tường phòng thủ mà người ái kỷ dựng lên để bảo vệ hình ảnh và cái tôi mong manh của mình.
6. Người ái kỷ thao túng và lợi dụng người khác
Người ái kỷ là những bậc thầy trong việc thao túng và lợi dụng người khác để đạt được mục đích của mình. Mọi hành động của họ, từ việc tỏ ra thông thái, giỏi giang đến việc lựa chọn nghề nghiệp, đều có thể hướng đến mục tiêu kiểm soát và chi phối người khác.
Đặc biệt, việc cha mẹ áp đặt con cái phải sống theo ý mình, thực hiện những ước mơ dang dở của họ cũng là một biểu hiện của ái kỷ. Theo nhà tâm lý học Michele Leno, “Người ái kỷ biết yêu thương. Tuy nhiên, do họ muốn kiểm soát bạn, tình yêu đó lại mang tính điều kiện và yếu ớt”.
7. Rất dễ bị mắc lừa
Trái với vẻ ngoài tự tin và “khôn lỏi”, người ái kỷ lại có nhận thức non nớt về thế giới xung quanh. Theo tiến sĩ Sam Vankin, người ái kỷ dễ dàng rơi vào bẫy lừa đảo đầu tư hoặc những tình huống tương tự. Lý do là họ tự xây dựng cho mình một thế giới màu hồng, nơi họ luôn toàn năng, được ưu ái và miễn nhiễm với mọi hậu quả. Khi thực tế phũ phàng ập đến, họ dễ bị vỡ mộng và mất phương hướng.
Họ hành động liều lĩnh vì cho rằng mình không thể thất bại, đòi hỏi vô lý vì tin rằng mình xứng đáng được hưởng những điều tốt đẹp nhất, và nói dối mà không sợ bị phát hiện. Những “công thức” sống của người ái kỷ thường không đúng, nhưng họ vẫn mù quáng tin theo vì cho rằng bản thân không bao giờ sai.
Kết
Chỉ có các chuyên gia tâm lý mới có đủ chuyên môn để chẩn đoán rối loạn nhân cách ái kỷ. Bài viết này và những thông tin tương tự chỉ mang tính chất tham khảo. Điều quan trọng là chúng ta cần nhận biết những dấu hiệu của người ái kỷ để bảo vệ bản thân và đồng thời, tự kiểm soát lòng tự tôn của chính mình để xây dựng các mối quan hệ lành mạnh và tích cực.
