Woke, thường được dịch là “thức tỉnh”, mang ý nghĩa nhận thức về bất công xã hội. Tuy nhiên, woke thực sự phức tạp hơn thế. Bài viết này sẽ giải đáp “Woke Là Gì” và phân tích các khía cạnh liên quan.
Woke tập trung vào chính trị bản sắc (identity politics), nhìn thế giới qua lăng kính chủng tộc, giới tính, xu hướng tính dục và tôn giáo. Quan điểm này cho rằng xã hội chia thành nhóm có đặc quyền và nhóm bị áp bức dựa trên các yếu tố trên. Khái niệm giao thoa (intersectionality) lại xem xét sự chồng chéo của các bản sắc: một phụ nữ gốc Á có thể bị áp bức vì là phụ nữ và người da màu, nhưng lại có đặc quyền hơn một phụ nữ gốc Á đồng tính hoặc chuyển giới.
Cách nhìn nhận này có nhiều hạn chế. Việc đơn giản hóa và đánh đồng kinh nghiệm sống dựa trên các nhãn dán bản sắc là thiếu sót. Kinh nghiệm của người miền Bắc khác miền Nam, kinh nghiệm của thuyền nhân khác người nhập cư, người tị nạn chính trị khác sinh viên du học… Ngay cả trong cộng đồng người da màu, sự đa dạng văn hóa và kinh nghiệm cá nhân rất lớn. Liệu việc đánh giá con người dựa trên màu da có đi ngược lại lý tưởng bình đẳng của Martin Luther King Jr.?
Quan điểm woke thường chỉ tập trung vào chủng tộc và giới tính mà bỏ qua các yếu tố khác như tài năng và giá trị tác phẩm. Shakespeare, một trong những nhà văn vĩ đại nhất thế giới, bị xem là sản phẩm của xã hội phân biệt chủng tộc và giới tính, cần được thay thế bởi tác giả da màu trong chương trình học.
Ngoài ra, woke thường bỏ qua yếu tố giai cấp. Một đứa trẻ da trắng thuộc tầng lớp lao động và có mẹ đơn thân liệu có đặc quyền hơn một đứa trẻ da đen giàu có? Chính vì vậy, hiện nay có sự phân chia giữa phe “class” (giai cấp) và phe “identity” (bản sắc).
Woke đề cao sự đa dạng (diversity), bao gồm (inclusion) và bình đẳng (equity). Woke phân biệt giữa bình đẳng về cơ hội (equality) và bình đẳng về kết quả (equity), cho rằng chênh lệch về kết quả là do phân biệt đối xử có hệ thống (systemic racism). Việc ưu tiên diversity và inclusion có thể dẫn đến phân biệt ngược chiều, khi cơ hội việc làm hay học bổng được trao dựa trên màu da hoặc giới tính hơn là năng lực. Người da màu có thể bị nghi ngờ năng lực, bị xem là được việc hay được giải chỉ vì màu da.
Khi cho rằng mọi chênh lệch đều do hệ thống phân biệt, người ta dễ bỏ qua nguyên nhân thực sự của vấn đề.
Woke ủng hộ ý thức hệ giới tính (gender ideology), phủ nhận sinh học và giới tính sinh học (sex), cho rằng giới tính (gender) là do tự nhận và phải được tôn trọng tuyệt đối. Theo đó, nếu một người tự nhận là phụ nữ thì mọi người phải dùng đại từ nhân xưng “cô ấy”, ngay cả khi người đó là nam, chưa phẫu thuật chuyển giới hay sử dụng hormone.
Woke sử dụng các cụm từ như “người có âm đạo”, “người có tử cung”, “người hành kinh”… thay vì “phụ nữ” khi nói về sức khỏe sinh sản để tránh làm người chuyển giới cảm thấy lạc lõng.
Trong mâu thuẫn giữa quyền phụ nữ và quyền người chuyển giới, woke đứng về phía người chuyển giới. Điều này gây ra nhiều hệ lụy, như sự bất công trong thể thao khi phụ nữ phải thi đấu với người chuyển giới sinh học là nam, đặc biệt trong các môn đòi hỏi sức mạnh. Nó cũng tạo kẽ hở cho kẻ xấu lợi dụng để tấn công phụ nữ.
Woke tạo áp lực lên cha mẹ phải ủng hộ con cái khi chúng tuyên bố chuyển giới, ngay cả khi còn rất nhỏ. Họ đe dọa con trẻ có thể tự sát nếu không được ủng hộ, khiến cha mẹ phải đổi đại từ xưng hô, cho dùng thuốc chặn dậy thì, phẫu thuật chuyển giới… dù nhiều trường hợp người chuyển giới sau đó hối hận. Woke củng cố định kiến giới tính: nếu một bé trai thích búp bê hoặc màu hồng, họ cho rằng bé là người chuyển giới và nên chuyển thành nữ.
Woke ủng hộ văn hóa tẩy chay (cancel culture), muốn loại bỏ những gì họ cho là phân biệt chủng tộc, phân biệt giới tính, kỳ thị người chuyển giới, bài Hồi giáo… Họ muốn đuổi việc hoặc cấm cửa những người có phát ngôn phân biệt, hoặc đơn giản là đi ngược lại tư tưởng woke. Woke cho rằng không có văn hóa tẩy chay, mà chỉ có văn hóa trách nhiệm (accountability culture): người ta phải chịu trách nhiệm cho lời nói và hành động của mình, và nếu nói điều gì đó “kỳ thị”, phải bị loại trừ. Điều này không chỉ là tẩy chay, mà còn tạo áp lực khiến người khác mất việc, mất sự nghiệp, mất chỗ đứng trong xã hội.
Woke không coi trọng tự do ngôn luận vì cho rằng nó tạo điều kiện cho ngôn ngữ thù hận (hate speech). Họ không ủng hộ Charlie Hebdo trong vụ khủng bố. Woke khiến người ta sợ hãi, không dám nói bất cứ điều gì có thể gây xúc phạm hoặc hiểu lầm, không dám nói ngược lại với tư tưởng woke. Nó khiến tranh luận trở nên bất khả thi, và cản trở việc chỉ trích một số vấn đề hoặc nhóm người vì sợ bị gán mác “kỳ thị”.
Woke bóp nghẹt nghệ thuật và hài kịch, tấn công tác phẩm kinh điển và truyền thống. Phong trào #DisruptTexts, muốn thay thế tác phẩm kinh điển bằng sách hiện đại của người da màu trong trường học, là một ví dụ.
Woke không nhìn thấy cá nhân; đánh giá mọi thứ qua lăng kính đặc quyền, chủng tộc, giới tính…; cổ vũ phân biệt đối xử để có bình đẳng về kết quả; phủ nhận giới tính sinh học, gây hại cho trẻ em và phụ nữ; quy kết toàn bộ xã hội phương Tây là bất công và kỳ thị; chà đạp lịch sử và tác phẩm kinh điển; bóp nghẹt tự do ngôn luận, gây áp lực khiến đồng nhất suy nghĩ. Woke đi ngược lại các giá trị cơ bản của hệ thống dân chủ tự do.
