Sử thi, cùng với cồng chiêng, được xem là di sản văn hóa phi vật thể đặc trưng, thể hiện bản sắc văn hóa phong phú của các dân tộc thiểu số tại vùng đất Tây Nguyên đại ngàn. Năm 2027 đánh dấu kỷ niệm 100 năm phát hiện và công bố tác phẩm sử thi đầu tiên của người Ê Đê, “Bài ca chàng Dam San – Klei khan Dam San”, bởi công sứ Pháp Sabachie vào năm 1927. Sự kiện này mở đầu cho việc sưu tầm và xuất bản hàng loạt các tác phẩm sử thi khác, khẳng định Tây Nguyên là cái nôi của một kho tàng sử thi đồ sộ, chứa đựng những giá trị văn hóa và lịch sử vô giá.
Sử Thi Là Gì và kho tàng sử thi đồ sộ Tây Nguyên
Theo nhà nghiên cứu văn hóa Linh Nga Niê Kđăm, người dành nhiều năm tâm huyết nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, sử thi Tây Nguyên, hay còn gọi là khan (Ê Đê), ot n’trong (M’nông), hâ’amon (Ba Na), hri (Jrai), tó’i kia rnghia (Xơ Đăng),… là những áng văn chương truyền miệng độc đáo, được diễn xướng bằng hình thức hát kể. Bà nhấn mạnh sự khác biệt của “văn minh nương rẫy” Tây Nguyên so với “văn minh lúa nước”, thể hiện qua môi trường diễn xướng sử thi đa dạng, từ nhà rông, nhà dài đến nhà chòi canh rẫy, phản ánh đời sống văn hóa cộng đồng gắn liền với thiên nhiên và núi rừng.
Sử thi Tây Nguyên không chỉ là những câu chuyện kể, mà còn là bức tranh đa sắc màu về đời sống, tình yêu, con người và vùng đất huyền thoại Tây Nguyên. Nội dung sử thi thường xoay quanh những biến cố lịch sử, những chiến công anh hùng bảo vệ buôn làng, chống lại thế lực đen tối. Nhân vật sử thi, biểu tượng cho ước vọng của cộng đồng, luôn đấu tranh vì lý tưởng nhân văn cao cả, thể hiện tinh thần thượng võ và khát vọng tự do của các dân tộc Tây Nguyên.
Gần một thế kỷ sau công bố sử thi đầu tiên, các nhà khoa học đã khẳng định kho tàng sử thi Tây Nguyên vô cùng phong phú và đồ sộ. Dự án điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản sử thi Tây Nguyên giai đoạn 2001-2008 đã thu thập được 801 tác phẩm với hàng ngàn giờ ghi âm, một con số ấn tượng cho thấy sự giàu có về di sản văn hóa truyền miệng của khu vực. Đặc biệt, dự án còn phát hiện các bộ sử thi liên hoàn đồ sộ của các dân tộc M’nông, Ba Na, Xơ Đăng, mỗi bộ gồm hàng trăm tác phẩm liên kết chặt chẽ, tạo nên một thế giới sử thi rộng lớn và phức tạp.
Giá trị vượt thời gian của sử thi
Sử thi gắn bó mật thiết với đời sống cộng đồng, phản ánh sâu sắc mọi khía cạnh xã hội Tây Nguyên, từ con người, thiên nhiên đến tín ngưỡng tâm linh. Vì lẽ đó, sử thi được ví như “bách khoa toàn thư” của đồng bào Tây Nguyên, chứa đựng bề dày văn hóa, lịch sử và kinh nghiệm sống được tích lũy qua nhiều thế hệ.
Thạc sĩ Nguyễn Quang Tuệ, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Gia Lai, cho biết sử thi Tây Nguyên tồn tại dưới dạng truyền khẩu, có độ dài khác nhau, từ một đêm diễn xướng đến cả tuần lễ. Nghệ nhân diễn xướng đóng vai trò quan trọng trong việc truyền tải sử thi, họ không chỉ kể chuyện mà còn hóa thân vào nhân vật, thể hiện cảm xúc và diễn đạt tác phẩm một cách sinh động, giúp người nghe cảm nhận trọn vẹn giá trị của sử thi.
Lễ hội Tây Nguyên: Không gian diễn xướng sử thi truyền thống trong đời sống văn hóa cộng đồng. Tìm hiểu về vai trò của sử thi là gì trong các nghi lễ và sinh hoạt văn hóa.
Sử thi thường mang yếu tố kỳ ảo, với nhân vật anh hùng là trung tâm, gắn liền với không gian núi rừng hùng vĩ. Vẻ đẹp của nhân vật anh hùng sử thi không chỉ ở sức mạnh thể chất mà còn ở tinh thần, tài năng, lòng dũng cảm và trí tuệ, đại diện cho những phẩm chất cao đẹp của cộng đồng. Sử thi cũng phản ánh quá trình hình thành buôn làng, các cuộc chiến bảo vệ cộng đồng, tình yêu đôi lứa, và cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác, mang đến những bài học nhân sinh sâu sắc. Nhiều sử thi còn liên hệ với địa danh, sự vật có thật, tăng thêm tính hiện thực và gần gũi cho tác phẩm.
Tuy nhiên, kho tàng sử thi phong phú của Tây Nguyên đang dần mai một do nghệ nhân biết diễn xướng ngày càng ít đi, môi trường diễn xướng truyền thống không còn phổ biến. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của sử thi là một thách thức lớn, đòi hỏi sự chung tay của cộng đồng và các nhà quản lý văn hóa để những đêm khan huyền thoại không biến mất khỏi đời sống văn hóa Tây Nguyên.
