Nhà nước là một tổ chức quyền lực chính trị đặc biệt của xã hội có giai cấp, được hình thành trên một vùng lãnh thổ nhất định, có dân cư sinh sống, và một chính quyền độc lập. Nhà nước có khả năng ban hành và thực thi pháp luật, nhằm thiết lập và duy trì trật tự xã hội trong phạm vi lãnh thổ của mình. Đây là một khái niệm trung tâm trong khoa học chính trị và luật pháp, đóng vai trò nền tảng cho việc hiểu về hệ thống chính trị và pháp luật của mọi quốc gia.
Nhà nước không chỉ đơn thuần là một tập hợp người dân hay một vùng đất. Nó là một tổ chức đặc biệt với những dấu hiệu đặc trưng, phân biệt nó với các tổ chức xã hội khác. Các dấu hiệu này bao gồm:
- Phân chia dân cư theo đơn vị hành chính – lãnh thổ: Nhà nước quản lý dân cư không dựa trên huyết thống hay tôn giáo mà dựa trên địa giới hành chính, lãnh thổ. Lãnh thổ là yếu tố không thể thiếu, là không gian mà nhà nước thực thi chủ quyền và quyền lực của mình.
- Bộ máy quyền lực công: Nhà nước có một bộ máy chuyên trách để thực thi quyền lực, bao gồm quân đội, cảnh sát, tòa án, nhà tù và các cơ quan hành chính khác. Bộ máy này hoạt động nhân danh nhà nước và có quyền sử dụng vũ lực cưỡng chế để đảm bảo pháp luật được thi hành.
- Chủ quyền quốc gia: Nhà nước có chủ quyền tối cao trên lãnh thổ của mình, không phụ thuộc vào bất kỳ thế lực bên ngoài nào. Chủ quyền quốc gia bao gồm quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, cũng như quyền quyết định các vấn đề đối nội và đối ngoại.
- Quyền quy định và thu thuế: Để duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước và thực hiện các chức năng của mình, nhà nước có quyền đặt ra các loại thuế và phí bắt buộc đối với mọi cá nhân và tổ chức trong xã hội. Thuế là nguồn thu chính của nhà nước, đảm bảo nguồn lực tài chính cho các hoạt động công.
Khái niệm nhà nước được thể hiện rõ nét trong Hiến pháp của mỗi quốc gia. Tại Việt Nam, Điều 2 và Điều 3 của Hiến pháp 2013 đã định nghĩa và làm rõ bản chất của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam:
Điều 2.
Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.
Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức.
Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.
Điều 3.
Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện.
Như vậy, có thể hiểu một cách tổng quát, nhà nước là tổ chức quyền lực chính trị của xã hội có giai cấp, mang những đặc trưng riêng biệt, và mỗi nhà nước sẽ có những tính chất cụ thể khác nhau tùy thuộc vào điều kiện lịch sử, kinh tế, xã hội và thể chế chính trị của quốc gia đó. Ở Việt Nam, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam mang bản chất của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, đặt lợi ích của Nhân dân lên hàng đầu và hướng tới mục tiêu xây dựng một xã hội dân chủ, công bằng, văn minh.
