Kiến Trúc Thượng Tầng Là Gì? Đây là một khái niệm quan trọng trong triết học Mác – Lênin, dùng để chỉ toàn bộ hệ thống các quan điểm về chính trị, pháp luật, đạo đức, tôn giáo, triết học, nghệ thuật… tương ứng với các thể chế khác nhau như nhà nước, đảng phái, giáo hội. Hệ thống này được xây dựng trên một cơ sở hạ tầng nhất định. Nói cách khác, kiến trúc thượng tầng phản ánh đời sống tinh thần của xã hội, là biểu hiện của hình thái kinh tế – xã hội.
Đặc điểm của kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng có những đặc điểm nổi bật sau:
- Mang tính giai cấp: Trong xã hội có đối kháng giai cấp, kiến trúc thượng tầng mang tính giai cấp sâu sắc, phản ánh lợi ích của giai cấp thống trị. Điều này thể hiện rõ qua quan điểm chính trị, tư tưởng và các cuộc đấu tranh tư tưởng giữa các giai cấp. Nhà nước là công cụ tiêu biểu của giai cấp thống trị về mặt chính trị – pháp lý.
- Kết cấu phức tạp: Kiến trúc thượng tầng có kết cấu phức tạp, bao gồm nhiều yếu tố đan xen, chi phối lẫn nhau. Có thể phân tích kiến trúc thượng tầng từ nhiều góc độ khác nhau để thấy được mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành.
- Phản ánh cơ sở hạ tầng: Mỗi hình thái kinh tế – xã hội sẽ có một kiến trúc thượng tầng tương ứng. Kiến trúc thượng tầng chịu sự quy định của cơ sở hạ tầng và đồng thời tác động ngược trở lại cơ sở hạ tầng. Tuy nhiên, không phải tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng đều liên quan trực tiếp đến cơ sở hạ tầng. Ví dụ, chính trị và pháp luật có mối quan hệ trực tiếp, trong khi triết học, tôn giáo, nghệ thuật thì gián tiếp hơn.
- Mỗi yếu tố có quy luật riêng: Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng (chính trị, pháp luật, đạo đức…) đều có đặc điểm và quy luật phát triển riêng. Tuy nhiên, chúng không tồn tại rời rạc mà có sự tác động qua lại lẫn nhau.
Vai trò của kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển xã hội:
- Hình thành đời sống tinh thần: Kiến trúc thượng tầng góp phần hình thành nên bộ mặt tinh thần, tư tưởng của một xã hội. Hệ tư tưởng chính trị, pháp luật cùng các tổ chức như chính đảng, nhà nước là những bộ phận quan trọng nhất, mạnh mẽ nhất và là thành phần cốt lõi của kiến trúc thượng tầng, tiêu biểu cho chế độ chính trị của xã hội.
- Tác động đến cơ sở hạ tầng: Kiến trúc thượng tầng tác động đến cơ sở hạ tầng theo hai chiều hướng: thúc đẩy sự phát triển nếu cùng chiều và kìm hãm sự phát triển nếu ngược chiều. Sự tác động này diễn ra thông qua việc định hướng tư tưởng, hành vi của con người trong hoạt động sản xuất và các hoạt động xã hội khác.
- Bảo vệ cơ sở hạ tầng: Kiến trúc thượng tầng tương ứng với một cơ sở hạ tầng sẽ góp phần bảo vệ và củng cố cơ sở hạ tầng đó.
Kiến trúc thượng tầng và cơ sở hạ tầng: Sự khác biệt
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng có mối quan hệ biện chứng với nhau. Cơ sở hạ tầng là toàn bộ lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, tạo nền tảng vật chất cho xã hội. Kiến trúc thượng tầng được xây dựng trên cơ sở hạ tầng và phản ánh cơ sở hạ tầng đó. Sự khác biệt chủ yếu nằm ở chỗ: cơ sở hạ tầng quyết định nội dung và tính chất của kiến trúc thượng tầng, trong khi kiến trúc thượng tầng tác động ngược trở lại, thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của cơ sở hạ tầng. Giai cấp nào nắm quyền thống trị về kinh tế thì sẽ chiếm vị trí thống trị về chính trị và đời sống văn hóa tinh thần của xã hội.
Ví dụ về kiến trúc thượng tầng ở Việt Nam hiện nay
Ở Việt Nam hiện nay, kiến trúc thượng tầng phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa, lấy chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho mọi hành động. Việt Nam đang xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Việc phát triển kinh tế đi đôi với củng cố hệ thống chính trị và các thiết chế văn hóa, tư tưởng, nhằm xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.
