Trong xã hội hiện đại, khi bằng cấp trở nên phổ biến, khái niệm “giặc dốt” dường như đã lùi vào quá khứ. Tuy nhiên, một dạng “giặc dốt” khác tinh vi và đáng sợ hơn lại xuất hiện: đó chính là ấu trĩ. Ấu trĩ không chỉ đơn thuần là thiếu kiến thức, mà là trạng thái “dốt mà không biết mình dốt”, một sự ngộ nhận nguy hiểm về khả năng và hiểu biết của bản thân.
Để hiểu rõ hơn về sự nguy hiểm của ấu trĩ, chúng ta có thể xem xét nó qua các nhóm người có ảnh hưởng trong xã hội: người có quyền, người có tiền, người có tiếng, người có bằng cấp và người có tri thức.
Ấu trĩ ở người có quyền thể hiện qua việc đưa ra những quyết định sai lầm nhưng lại không nhận thức được điều đó. Một nhà lãnh đạo giỏi không cần phải biết tất cả mọi thứ, nhưng họ cần biết lắng nghe và tin tưởng đúng người, phân biệt được người tài giỏi thật sự và kẻ cơ hội. Ngược lại, nhà lãnh đạo ấu trĩ thường mất khả năng phân biệt, dẫn đến những quyết sách sai lầm gây hậu quả nghiêm trọng.
Người có tiền ấu trĩ thường kiếm tiền bằng những phương thức bất chính nhưng lại tự hào về điều đó, hoặc sử dụng tiền bạc để cổ xúy cho những giá trị lệch lạc. Họ không nhận thức được trách nhiệm xã hội của người giàu có, mà chỉ tập trung vào việc phô trương sự giàu sang một cách kệch cỡm.
Người có tiếng ấu trĩ không nhận thức được tầm ảnh hưởng của mình và sử dụng danh tiếng một cách vô trách nhiệm. Họ có thể nổi tiếng nhờ scandal, chiêu trò, hoặc những phát ngôn gây sốc, nhưng lại lầm tưởng đó là thành công và giá trị thật sự. Thay vì dùng tiếng nói của mình để lan tỏa những điều tốt đẹp, họ lại góp phần làm xói mòn các giá trị xã hội.
Người có bằng cấp ấu trĩ là một nghịch lý đáng buồn. Thay vì khiêm tốn học hỏi, họ lại ảo tưởng về kiến thức của mình chỉ vì tấm bằng. Bằng cấp vốn dĩ là công cụ để khai minh trí tuệ, nhưng với người ấu trĩ, nó trở thành vật trang sức để khoe mẽ và che đậy sự thiếu hiểu biết. Sự ấu trĩ của người có bằng cấp đặc biệt nguy hiểm vì họ thường được xã hội tin tưởng và coi trọng, những hành vi sai lệch của họ có thể làm suy giảm niềm tin vào các giá trị chuẩn mực.
Người có chữ (trí thức) ấu trĩ lại mang một dạng thức khác. Họ không mắc những lỗi ấu trĩ thông thường, nhưng lại có những “điểm mù” nguy hiểm. Thay vì dẫn dắt xã hội bằng tầm nhìn và trí tuệ, họ có thể bị mắc kẹt trong những tranh cãi vụn vặt, những lợi ích cá nhân, hoặc những tư tưởng lỗi thời. Khi trí thức ấu trĩ, xã hội sẽ thiếu đi những người dẫn đường tinh thần, những người có khả năng định hướng và khai sáng.
Einstein từng nói: “Có hai thứ được coi là vô tận: Vũ trụ và sự ngu dốt của con người”. Và ông còn nhấn mạnh: “Về phần vũ trụ thì tôi không chắc lắm, nhưng sự dốt nát của con người thì chắc chắn là như thế”. Sự ấu trĩ, “dốt mà không biết mình dốt”, chính là bi kịch lớn nhất của con người. Nó không chỉ cản trở sự phát triển cá nhân mà còn gây ra những hệ lụy tiêu cực cho xã hội.
Để tránh rơi vào vực sâu ấu trĩ, mỗi người cần có trách nhiệm tự “phản tỉnh” chính mình, nhìn nhận những điểm mù và hạn chế của bản thân. Ngay cả những người giỏi nhất cũng cần liên tục học hỏi, trau dồi kiến thức và kỹ năng để không trở nên ấu trĩ trong những vấn đề mới.
Câu chuyện “Rời hang” là một ẩn dụ sâu sắc về sự ấu trĩ và hành trình khai sáng. Cộng đồng người sống trong hang lầm tưởng bóng tối là thế giới duy nhất, ánh lửa le lói là ánh sáng tối thượng. Người rời hang và trở về kể về thế giới rực rỡ bên ngoài bị xem là kẻ dối trá và nguy hiểm.
Câu chuyện này đặt ra câu hỏi: Chúng ta đã “rời hang” chưa? Gia đình, tổ chức, cộng đồng của chúng ta đã “rời hang” chưa? Nếu chưa, chúng ta có nhận thức được mình đang ở trong hang và nỗ lực tìm đường ra không? Đáng sợ nhất không phải là ở trong hang, mà là ở trong hang nhưng lại ngộ nhận mình đã “rời hang” và bước ra ánh sáng.
Nhưng còn một điều bất hạnh hơn, đó là “rời hang” này để chui vào một “hang” khác, tối tăm hơn, rộng lớn hơn, mà không hề hay biết. Những “cái hang” đó có thể là gia đình, tổ chức, quốc gia, thậm chí cả thế giới quan hạn hẹp của mỗi người. Nhưng “cái hang” lớn nhất, tối tăm nhất chính là “vô minh và ấu trĩ” ẩn sâu bên trong mỗi chúng ta.
