Châm biếm là một nghệ thuật dùng lời lẽ bóng gió, mỉa mai để phê phán, đả kích những thói hư tật xấu, hành vi sai trái của cá nhân hay tập thể. Trong văn học Việt Nam, Nguyễn Trãi là bậc thầy của nghệ thuật châm biếm. “Quân Trung Từ Mệnh Tập”, tuy là văn kiện ngoại giao, nhưng lại là minh chứng rõ nét cho tài năng châm biếm bậc thầy của ông khi đả kích quân Minh xâm lược.
Nguyễn Trãi – Bậc thầy châm biếm triều đình nhà Minh
“Quân Trung Từ Mệnh Tập” nổi bật với hai loại hình châm biếm chính: châm biếm trí tuệ và châm biếm đạo lý. Nguyễn Trãi, với trí tuệ kiệt xuất, đã dùng tiếng cười vạch trần sự ngu dốt, tham lam của quân Minh. Đồng thời, bằng tấm lòng nhân nghĩa, ông cũng chỉ ra sự đối trá, tàn bạo và hèn hạ của kẻ xâm lược.
Để tăng sức mạnh cho lời châm biếm, Nguyễn Trãi lột tả bộ mặt giả tạo của quân Minh khi chúng tự xưng là “điếu dân phát tội” (thương dân mà phát tội), ra vẻ thất đức, gian ác. Ông luôn đặt nền tảng cho lời châm biếm của mình trên những giá trị đạo lý, chân lý chính nghĩa, những sự thật lịch sử hiển nhiên. Chính vì vậy, mỗi lá thư trong “Quân Trung Từ Mệnh Tập” thường mở đầu bằng những cụm từ như “Ta nghe…”, “Ta thường nghe…”, “Cổ nhân nói…” để tạo nên sức mạnh của lẽ phải và lòng yêu hòa bình.
Châm biếm bằng đạo lý và chân lý
Nguyễn Trãi thường sử dụng các từ ngữ nói về chân lý, đạo lý như Đạo trời, Thánh nhân, đại nhân, cổ nhân, trí giả, nhân giả, nghĩa giả, quân tử, bậc hào kiệt, đạo chí thành, chí nhân, thành thực… để đối lập, tương phản gay gắt với kẻ thù tàn ác, dối trá, hèn hạ.
Bản chất của tiếng cười châm biếm nằm ở sự mâu thuẫn giữa các mặt đối lập: nội dung và hình thức, đạo đức và phi đạo đức, hèn kém và cao thượng, dốt nát ngu đần và trí tuệ hiện minh… Nhưng để có tiếng cười châm biếm hiệu quả, cần phải có vai trò quyết định của chủ thể, tức người tạo ra tiếng cười. Nguyễn Trãi đã dùng trí tuệ, sự phẫn nộ của lý trí trước cái xấu, lòng yêu thương con người, căm thù cái xấu bênh vực cái tốt, cùng tài năng miêu tả những mâu thuẫn hài hước đến kịch tính để tạo nên những lời châm biếm sắc bén.
Vạch trần dối trá bằng châm biếm
Quân Minh trắng trợn cướp nước ta, chém giết dân ta với danh nghĩa “Thiên triều” sang “cứu giúp dân”. Đây là mâu thuẫn khổng khiếp mang tính bi kịch của lịch sử, thách thức cả công lý, đạo lý và chân lý. Lịch sử đã trao cho Nguyễn Trãi sức mạnh dùng tiếng cười xé toạc, thổi bay cái sự thật mị miều bên ngoài, mà thực chất bên trong bẩn thỉu để toàn nhân loại thấy rõ dã tâm cướp nước của quân Minh.
“Quân Trung Từ Mệnh Tập” dài chưa đầy một trăm trang sách nhưng lại là tập hợp những lá thư luận chiến đanh thép, tố cáo sự dối trá của quân Minh. Ông chỉ ra sự dối trá của chúng qua việc viện binh sắp đến, Trường Phó lại sang…
Nguyễn Trãi vạch ra bản chất lời nói dối: “chỉ lấy lời nói suông cùng lừa dối nhau, muốn đợi quân khác đến cứu viện như ngày trước đã làm, ngoài mặt thì hòa giải mà ngấm ngầm có mưu khác, rồi đại quân kéo đến… như thế thì ngu phu ngu phụ cũng còn chẳng tin được, huống chi tôi là kẻ tuy không có mưu trí mà lại tin thế ư?”.
Châm biếm và tấm lòng yêu chuộng hòa bình
Nguyễn Trãi đã thay mặt công lý để nói với cả nhân loại rằng kẻ thù này thì lừa dối là bản chất nhưng họ lại coi đó là một “đặc sách”: “Sau lại bảo ta sai người dâng biểu cầu phong, mà nói rằng “sau khi dâng biểu lập tức rút quân”. Đến lúc biểu đã để đi mà quân chưa thấy rút, lại còn dựng thêm rào lũy, sắm sửa đồ binh, tự cho là đặc sách lắm. Bội ước thất tín đến thế là cùng…”.
Lấy điểm tựa “nhân nghĩa” mà Nguyễn Trãi gọi là “nhân giả”, “vương giả” để cười kẻ thù trong tình trạng “vật hóa”: “Ta nghe: quân của vương giả chỉ có dẹp yên mà không có đánh chém. Việc làm nhân nghĩa cốt để yên dân”. Thế mà kẻ thù thì hoàn toàn ngược lại, gây ra những tội ác tày trời: “chuyên làm hung ngược, sinh linh lầm than, thiên hạ oán, đào phá mồ mả ở ấp ta, bắt vợ con của dân ta, người sống bị hại, người chết ngậm oan”.
Tiếng cười châm biếm của Nguyễn Trãi tiêu biểu và đại diện cho một nền văn hóa chính nghĩa và nhân nghĩa cười kẻ thù xâm lược phi nghĩa, hiếu sát, hiểm ác, tráo trở. Đó là một thứ vũ khí cực kỳ sắc bén, quyết liệt mà vẫn thể hiện tinh thần yêu chuộng hòa bình của dân tộc Việt Nam anh hùng, trí tuệ, sắc sảo mà nhân ái, bao dung, tinh tế. Đó là tiếng cười hai chiều vừa hủy diệt, vừa tái sinh, hủy diệt tính cách lừa dối, tham tàn, bạo ngược để tái sinh kẻ ăn năn hối cải, kẻ biết yêu hòa bình, yêu sự sống!
