Định nghĩa và đặc điểm của đơn vị sự nghiệp công lập
Theo quy định tại khoản 1 Điều 9 Luật Viên chức 2010, đơn vị sự nghiệp công lập được định nghĩa là tổ chức do cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị – xã hội thành lập theo quy định pháp luật. Các đơn vị này có tư cách pháp nhân, hoạt động với mục tiêu chính là cung cấp dịch vụ công và phục vụ sự quản lý nhà nước.
Nghị định 120/2020/NĐ-CP tại khoản 1 Điều 3 mở rộng định nghĩa này cho các đơn vị sự nghiệp công lập ở nước ngoài, xác định đó là các đơn vị thuộc bộ, cơ quan ngang bộ hoặc cơ quan thuộc Chính phủ, được thành lập bởi cơ quan có thẩm quyền của Nhà nước. Tương tự, các đơn vị này có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng theo luật pháp Việt Nam, nhưng trụ sở được đặt tại nước ngoài.
Về cơ cấu tổ chức quản lý, khoản 2 Điều 9 Luật Viên chức 2010 phân loại đơn vị sự nghiệp công lập thành hai nhóm chính:
- Đơn vị sự nghiệp công lập tự chủ: Nhóm này được trao quyền tự chủ cao về thực hiện nhiệm vụ, tài chính, tổ chức bộ máy và nhân sự.
- Đơn vị sự nghiệp công lập chưa tự chủ: Nhóm này hoạt động dưới sự quản lý và chưa được trao quyền tự chủ hoàn toàn về các mặt hoạt động.
Mục tiêu và vai trò của đơn vị sự nghiệp công lập trong xã hội
Điều 10 Luật Viên chức 2010 quy định rõ chính sách xây dựng và phát triển đơn vị sự nghiệp công lập, nhấn mạnh vai trò then chốt của các đơn vị này trong việc cung cấp dịch vụ công thiết yếu mà Nhà nước chịu trách nhiệm chính. Các lĩnh vực trọng tâm bao gồm y tế, giáo dục, khoa học và các lĩnh vực khác mà khu vực tư nhân chưa đủ khả năng đáp ứng hiệu quả.
Nhà nước đặc biệt chú trọng đảm bảo cung cấp dịch vụ cơ bản về y tế và giáo dục tại các vùng miền núi, biên giới, hải đảo, vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số và các khu vực có điều kiện kinh tế – xã hội đặc biệt khó khăn. Điều này thể hiện cam kết của Nhà nước trong việc đảm bảo công bằng xã hội và tiếp cận dịch vụ công cho mọi người dân, không phân biệt địa lý hay hoàn cảnh.
Chính phủ đóng vai trò điều phối, chỉ đạo việc quy hoạch, tổ chức và sắp xếp lại hệ thống đơn vị sự nghiệp công lập, hướng tới việc xác định rõ các lĩnh vực cần ưu tiên phát triển và các lĩnh vực cần hạn chế. Mục tiêu là sử dụng nguồn lực một cách tiết kiệm và hiệu quả, tập trung nâng cao chất lượng dịch vụ sự nghiệp. Luật cũng quy định rõ ràng rằng không được phép thành lập đơn vị sự nghiệp công lập chỉ để thực hiện dịch vụ kinh doanh và thu lợi nhuận.
Để nâng cao hiệu quả hoạt động, Nhà nước chủ trương tiếp tục đổi mới cơ chế hoạt động của các đơn vị sự nghiệp công lập theo hướng tự chủ, tự chịu trách nhiệm và hạch toán độc lập. Đồng thời, cần tách bạch chức năng quản lý nhà nước của bộ, cơ quan ngang bộ với chức năng điều hành các đơn vị sự nghiệp công lập, tạo điều kiện cho các đơn vị này hoạt động linh hoạt và hiệu quả hơn.
Nhà nước cũng đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng và phát triển đội ngũ viên chức trong các đơn vị sự nghiệp công lập, đảm bảo họ có phẩm chất đạo đức nghề nghiệp, trình độ chuyên môn cao, đáp ứng yêu cầu ngày càng tăng của xã hội. Chính sách phát hiện, thu hút, bồi dưỡng, trọng dụng và đãi ngộ xứng đáng đối với người tài năng được coi trọng, nhằm nâng cao chất lượng phục vụ nhân dân của các đơn vị sự nghiệp công lập.
Nguyên tắc thành lập, tổ chức lại và giải thể đơn vị sự nghiệp công lập
Điều 4 Nghị định 120/2020/NĐ-CP quy định các nguyên tắc cơ bản trong việc thành lập, tổ chức lại và giải thể đơn vị sự nghiệp công lập. Theo đó, mọi quy trình phải tuân thủ đúng điều kiện, trình tự, thủ tục và thẩm quyền theo quy định của Nghị định này, trừ trường hợp pháp luật chuyên ngành có quy định khác.
Một đơn vị sự nghiệp công lập có thể cung ứng nhiều dịch vụ sự nghiệp công cùng loại, tạo điều kiện đa dạng hóa dịch vụ và tối ưu hóa nguồn lực.
Nguyên tắc tự chủ tài chính được đặc biệt nhấn mạnh đối với các đơn vị sự nghiệp công lập mới thành lập. Các đơn vị này, bao gồm cả đơn vị sự nghiệp công lập thuộc đơn vị sự nghiệp công lập, phải tự đảm bảo chi thường xuyên và chi đầu tư, trừ những trường hợp đặc biệt được thành lập mới để cung ứng dịch vụ sự nghiệp công cơ bản, thiết yếu. Ngay cả đơn vị sự nghiệp công lập thuộc đơn vị sự nghiệp công lập tự chủ cũng phải tuân thủ nguyên tắc tự chủ tài chính khi thành lập mới.
Đối với các đơn vị hoạt động không hiệu quả, giải pháp tổ chức lại hoặc giải thể được xem xét để đảm bảo tính hiệu quả của hệ thống. Việc tổ chức lại không được làm tăng biên chế hưởng lương từ ngân sách nhà nước đã được phê duyệt và phải tuân thủ quy định về số lượng cấp phó, đồng thời thực hiện tinh giản biên chế theo quy định.
