Hàm tiếu là một từ Hán Việt mang nghĩa là nụ cười, nhưng thường được dùng để chỉ nụ cười e ấp, kín đáo, nhẹ nhàng, chưa nở bung hoàn toàn. Từ này thường được sử dụng trong văn học, thơ ca để miêu tả vẻ đẹp dịu dàng, e thẹn của người con gái. Hàm tiếu khác với những từ như cười tươi, cười nòa, cười phá lên bởi nó mang sắc thái tinh tế, ý nhị và giàu tính biểu cảm hơn.
Theo Từ điển trích dẫn, hàm tiếu có hai nghĩa: ngậm cười, cười nụ và chỉ đóa hoa chớm nở. Nghĩa thứ hai này thường được sử dụng trong văn thơ khi miêu tả vẻ đẹp của hoa, đặc biệt là hoa đào. Hình ảnh hoa đào hàm tiếu tượng trưng cho sự tươi mới, e ấp của mùa xuân, cũng như vẻ đẹp thanh khiết, dịu dàng của người con gái.
Từ điển Nguyễn Quốc Hùng định nghĩa hàm tiếu là “ngậm miệng mỉm cười, nụ cười chúm chím, không mở rộng — Chỉ đóa hoa chưa nở hẳn”. Định nghĩa này nhấn mạnh sự kín đáo, e lệ của nụ cười hàm tiếu, đồng thời liên hệ hình ảnh nụ cười với đóa hoa chưa nở, tạo nên sự liên tưởng thú vị và giàu chất thơ.
Trong văn học cổ điển, hình ảnh “hàm tiếu” thường được sử dụng để miêu tả vẻ đẹp của người phụ nữ. Ví dụ, câu thơ nổi tiếng của Tố Như: “Dưới nguyệt kim, khách tình biên, ai biết lòng thiếp đoạn trường như nước” đã khắc họa hình ảnh nàng Kiều với nụ cười hàm tiếu che giấu nỗi lòng đau khổ. Nụ cười ấy không chỉ thể hiện vẻ đẹp bên ngoài mà còn ẩn chứa những tâm tư, tình cảm sâu kín bên trong.
Cụm từ “Đào hoa hàm tiếu” trong câu thơ “Hoa đào mọc ở động hàm tiếu, bờ rào trước thấp ngàn ngựa” của Lý Bạch gợi tả vẻ đẹp của hoa đào nở rộ trong khung cảnh yên bình, thơ mộng. Hình ảnh hoa đào hàm tiếu kết hợp với hình ảnh bờ rào thấp và ngàn ngựa tạo nên một bức tranh thiên nhiên tươi đẹp, hùng vĩ.
Hàm tiếu không chỉ là một từ ngữ miêu tả nụ cười mà còn là một biểu tượng văn hóa, mang đậm tính thẩm mỹ và giá trị biểu đạt cao. Nó thể hiện sự tinh tế trong ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam, đồng thời góp phần làm giàu thêm kho tàng từ vựng tiếng Việt. Việc sử dụng từ “hàm tiếu” một cách khéo léo sẽ giúp cho lời văn trở nên trau chuốt, giàu hình ảnh và mang đậm chất thơ.
