Theory, hay lý thuyết, là một hệ thống các khái niệm, định nghĩa và mệnh đề liên quan đến nhau, được phát triển để giải thích và dự đoán một tập hợp các hiện tượng quan sát được. Lý thuyết cung cấp một khuôn khổ để hiểu thế giới xung quanh chúng ta và được xây dựng dựa trên bằng chứng thực nghiệm và lập luận logic.
Một lý thuyết tốt cần phải có tính giải thích, tức là nó phải có khả năng giải thích được các hiện tượng mà nó đề cập đến. Nó cũng cần phải có tính dự đoán, nghĩa là nó có thể dự đoán được các hiện tượng tương lai. Ngoài ra, một lý thuyết cần phải có tính kiểm chứng, tức là nó có thể được kiểm tra bằng thực nghiệm và có thể bị bác bỏ nếu kết quả thực nghiệm không phù hợp với dự đoán của nó. Một lý thuyết khoa học không phải là sự thật tuyệt đối mà luôn có thể được điều chỉnh và hoàn thiện khi có thêm bằng chứng mới.
Có nhiều loại lý thuyết khác nhau trong nhiều lĩnh vực khác nhau, từ khoa học tự nhiên như vật lý, hóa học, sinh học đến khoa học xã hội như kinh tế, xã hội học, tâm lý học. Ví dụ, thuyết tiến hóa của Darwin là một lý thuyết trong sinh học giải thích sự đa dạng của sự sống trên Trái Đất, trong khi thuyết tương đối của Einstein là một lý thuyết trong vật lý giải thích mối quan hệ giữa không gian, thời gian và trọng lực.
Sự khác biệt giữa lý thuyết và giả thuyết thường gây nhầm lẫn. Giả thuyết là một lời giải thích tạm thời cho một hiện tượng cụ thể và cần được kiểm chứng bằng thực nghiệm. Nếu một giả thuyết được hỗ trợ bởi nhiều bằng chứng thực nghiệm và có thể giải thích được một loạt các hiện tượng, nó có thể phát triển thành một lý thuyết. Nói cách khác, lý thuyết là một tập hợp các giả thuyết đã được kiểm chứng và được chấp nhận rộng rãi.
Lý thuyết đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kiến thức và hiểu biết của con người về thế giới. Chúng cung cấp một khuôn khổ để tổ chức và giải thích thông tin, đồng thời giúp chúng ta đưa ra dự đoán và kiểm soát các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Việc không ngừng thử nghiệm và đánh giá lại các lý thuyết hiện có là điều cần thiết cho sự tiến bộ của khoa học và xã hội.
Trong bối cảnh nghiên cứu khoa học, “theory” mang ý nghĩa khác với cách sử dụng thông thường trong cuộc sống hàng ngày. Trong giao tiếp thông thường, “theory” thường được dùng để chỉ một ý tưởng hoặc suy đoán chưa được chứng minh. Tuy nhiên, trong khoa học, “theory” là một khái niệm mạnh mẽ hơn, đại diện cho một hệ thống kiến thức được xây dựng cẩn thận và được hỗ trợ bởi bằng chứng. Sự hiểu lầm về nghĩa của từ “theory” có thể dẫn đến những nhận định sai lệch về giá trị của các lý thuyết khoa học. Ví dụ, thuyết tiến hóa thường bị hiểu sai là “chỉ là một lý thuyết” trong ngôn ngữ hàng ngày, mặc dù nó được hỗ trợ bởi một lượng lớn bằng chứng khoa học và được coi là một trong những nền tảng của sinh học hiện đại.
