Trong giáo lý đạo Phật, pháp môn niệm Phật, tức là nghĩ nhớ về Phật, giúp làm lắng sạch nội tâm và điều trị các chứng bệnh tâm thức như căng thẳng, bất an, phiền muộn. Niệm (sati/anussati/anussarana) nghĩa là nghĩ nhớ, ức niệm, suy tưởng, chú tâm quan sát hoặc hướng tâm đến một đối tượng thuộc tâm thức, giữ cho đối tượng đó luôn sinh động trong tâm, giúp tâm an trú, định tĩnh và sáng suốt. Đây là phép luyện tâm, chuyển đổi tâm thức từ tán loạn sang định tĩnh, từ cấu uế sang thanh tịnh, từ xấu ác sang hiền thiện, từ u ám sang sáng suốt, từ mê lầm sang giác ngộ.
Thông thường, niệm có hai tác dụng: giữ tâm định tĩnh, an trú, chuyên nhất trên đối tượng (tịnh chỉ – samatha), đem lại hỷ lạc sâu lắng và nội tâm an tịnh; và khiến tâm tỉnh giác, sáng suốt, nhận biết rõ ràng bản chất của đối tượng (tuệ quán – vipassanà), giúp hành giả thành tựu tuệ giác, giải thoát khổ đau.
Hình ảnh minh họa cho tâm bị uế nhiễm bởi tạp niệm
Đạo Phật đề xuất nhiều đối tượng quán niệm khác nhau, giúp người thực hành luyện tập tâm trí. Niệm Phật là một trong số đó, chú tâm vào các đức tính của Phật để luyện tâm.
Chúng ta thường sống với tâm đầy ký ức và dự tính, không có chỗ trống cho sự nghỉ ngơi, dẫn đến căng thẳng, bất an, lo âu, phiền muộn. Tâm không an lạc vì không đứng yên, bị ám ảnh bởi quá khứ, thôi thúc bởi tương lai, không an trú trong hiện tại. Dục vọng lôi cuốn, khiến tâm quay cuồng, căng thẳng, mệt mỏi trong thế giới cảm xúc hỗn loạn.
Tâm bị uế nhiễm bởi tạp niệm, tức là các ký ức, vọng tưởng không ngừng xâm chiếm, khiến tâm dao động, quay cuồng, rơi vào vòng xoáy tư duy nhị nguyên, phân biệt, tạo nên phản ứng tâm lý vui buồn, yêu ghét. Vui buồn, yêu ghét là trạng thái dao động ô nhiễm của tâm thức, phát sinh do tạp niệm, do tâm phân biệt vọng tưởng. Vậy, Tạp Niệm Là Gì? Tạp niệm chính là những suy nghĩ, ý tưởng, cảm xúc, hình ảnh, âm thanh… xuất hiện trong tâm trí một cách không chủ ý, làm xáo trộn sự tập trung, gây ra phiền não, bất an.
Niệm Phật là phương cách đưa tâm về hiện tại, an trú trên đức tính cao quý của Phật, khiến tâm thức thấm nhuần Phật chất, không còn chỗ trống cho tạp niệm, vọng tưởng. Niệm Phật làm lắng sạch tâm cấu uế nhờ chuyên tâm nghĩ nhớ về Phật, an trú trên đức tính thánh thiện của Phật. Do tâm không rời Phật nên vọng tưởng, tạp niệm không có cơ hội xâm nhập. Đây là phương pháp giữ tâm định tĩnh, trong sáng, thanh tịnh.
Ngoài niệm Phật, hành giả có thể chọn đối tượng hiền thiện khác để quán niệm như niệm Pháp, niệm Tăng, niệm Giới, niệm Thí, niệm chư Thiên. Nhờ chuyên tâm trên các đối tượng này mà tâm được an trú, định tĩnh, trong sáng, không bị ô nhiễm bởi tạp niệm. Chuyên tâm nghĩ nhớ về điều lành thiện sẽ đẩy lùi niệm ác, ý tưởng điên đảo, mang lại sự tịnh tín, hân hoan, không còn lo âu phiền não.
Niệm Phật, niệm Pháp, niệm Tăng là pháp môn tu tâm dễ hành trì, dùng đối tượng hiền thiện để quán niệm, nhiếp tâm, an trú tâm, giúp tâm chuyên chú, định tĩnh, trong sáng, không tán loạn, không bị quay cuồng, uế nhiễm bởi dục vọng, niệm bất thiện, tạp niệm. Quán niệm là cách điều tâm, giúp tâm tịnh tín, an trú, định tĩnh, trong sáng, không còn hoảng hốt, dao động, mê loạn, quay cuồng theo dục vọng, đạt được an lạc.
