Ngày 5 tháng 5 âm lịch hàng năm là một ngày lễ truyền thống quan trọng trong văn hóa Việt Nam, được gọi là Tết Đoan Ngọ hay còn được biết đến với tên gọi Tết Đoan Dương. Đây là dịp lễ mang đậm nét văn hóa dân gian, chứa đựng nhiều ý nghĩa sâu sắc về tâm linh, sức khỏe và mùa vụ. Vậy, ngày 5 5 âm Lịch Là Ngày Gì mà lại có những giá trị đặc biệt như vậy?
Tết Đoan Ngọ, mùng 5 tháng 5 âm lịch, còn được dân gian gọi bằng nhiều tên khác như Tết nửa năm hay Tết diệt sâu bọ. Cái tên “Tết diệt sâu bọ” xuất phát từ quan niệm dân gian về việc thời điểm này là lúc sâu bọ, côn trùng sinh sôi gây hại mùa màng. Do đó, người dân làm lễ cúng và thực hiện các phong tục để xua đuổi sâu bọ, cầu mong mùa màng bội thu.
Trong ký ức của nhiều thế hệ 7X, 8X và 9X, Tết Đoan Ngọ là ngày gia đình sum họp, chuẩn bị mâm cúng kính tổ tiên với những lễ vật truyền thống như cơm rượu, trái cây mùa hè (vải, mận, chôm chôm,…). Cả nhà cùng nhau ăn các món ăn “diệt sâu bọ” với mong ước một năm mạnh khỏe, an lành. Ở miền Trung, nhiều gia đình còn có tục lệ đưa trẻ em đi tắm biển vào đúng giờ Ngọ (12 giờ trưa) để cầu mong sức khỏe và may mắn.
Nguồn Gốc của Tết Đoan Ngọ
Nhiều người không khỏi thắc mắc khi nghe Tết Đoan Ngọ còn được gọi là Tết “nửa năm”. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, cách gọi này xuất phát từ quan niệm xưa của người Việt. Trước đây, người Việt cổ ăn Tết Nguyên Đán vào khoảng tháng 11 âm lịch. Vì vậy, tháng 5 âm lịch được xem là thời điểm giữa năm, đánh dấu sự chuyển giao giữa các vụ mùa.
Tiến sĩ Trần Long, Trưởng bộ môn Văn hóa Việt Nam, Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn TP.HCM, giải thích rằng, với truyền thống là một nước nông nghiệp, người Việt xưa rất coi trọng các yếu tố tự nhiên. Tết Đoan Ngọ là dịp để người nông dân cúng tạ ơn trời đất, tổ tiên đã phù hộ cho mùa màng và cầu mong một vụ mùa mới bội thu.
Xét về mặt ngữ nghĩa, “Đoan” có nghĩa là bắt đầu, còn “Ngọ” là chỉ giờ Ngọ, tức khoảng thời gian nóng nhất trong ngày (từ 11 giờ trưa đến 13 giờ chiều). Do đó, Tết Đoan Ngọ có thể hiểu là “ngày mở đầu chuỗi ngày nóng nhất trong năm”. Phong tục Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam hình thành từ chính nền văn minh lúa nước, khi người nông dân quan sát và để ý đến thời tiết để phục vụ cho việc trồng trọt.
Tết Đoan Ngọ và Truyền Thuyết
Bên cạnh những lý giải về nguồn gốc nông nghiệp và thời tiết, Tết Đoan Ngọ còn được liên kết với nhiều truyền thuyết dân gian. Một số ý kiến cho rằng, Tết Đoan Ngọ có nguồn gốc từ văn hóa Trung Hoa, gắn liền với câu chuyện về Khuất Nguyên. Tuy nhiên, sự liên kết này vẫn còn nhiều tranh cãi và chưa có lý giải thuyết phục.
Một quan niệm khác, mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam, cho rằng ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch là ngày giỗ Quốc Mẫu Âu Cơ. Câu ca dao “Tháng năm ngày Tết Đoan Dương/ Là ngày giỗ mẹ Việt Thường Văn Lang” đã thể hiện rõ điều này. Dù câu chuyện về mẹ Âu Cơ sinh trăm trứng chỉ là truyền thuyết, nhưng ngày giỗ Tổ vẫn là một ngày lễ mang tính biểu tượng, được người Việt tôn kính và tưởng nhớ cội nguồn.
Phong Tục Trong Ngày Tết Đoan Ngọ
Trong ngày Tết Đoan Ngọ, người Việt có nhiều phong tục truyền thống được lưu giữ và thực hành đến ngày nay. Từ tối ngày mùng 4 tháng 5 âm lịch, nhiều gia đình đã chuẩn bị sắm sửa lễ vật cúng Tết Đoan Ngọ.
Các món ăn không thể thiếu trong mâm cỗ cúng Tết Đoan Ngọ bao gồm:
- Bánh ú tro: Món bánh truyền thống có hình chóp, được làm từ gạo nếp ngâm nước tro, có vị thanh mát, dễ tiêu.
- Cơm rượu: Món ăn đặc trưng với vị nồng ấm của rượu nếp, thường được ăn vào buổi sáng sớm để “giệt sâu bọ”.
- Trái cây: Các loại trái cây mùa hè như mận, vải, chôm chôm, dưa hấu,… tượng trưng cho sự tươi mát, ngọt ngào.
- Chè: Các loại chè đậu, chè kho,… mang đến sự thanh ngọt, giải nhiệt.
- Lá xông: Các loại lá thảo dược như lá sả, lá bưởi, lá tre,… được dùng để xông nhà, xua đuổi côn trùng và khí độc.
Ở khu vực Chợ Lớn (TP.HCM), bánh bá trạng là một món ăn đặc trưng trong ngày Tết Đoan Ngọ. Bánh được làm từ nếp, nhân thịt ba chỉ, đậu xanh, trứng muối, tôm khô,… gói trong lá chuối, mang hương vị đậm đà, hấp dẫn. Không khí làm bánh bá trạng tại Chợ Lớn vào dịp Tết Đoan Ngọ cũng nhộn nhịp như Tết Nguyên Đán.
Ngày nay, nhịp sống hiện đại và sự thay đổi trong quan niệm về sức khỏe và tâm linh đã khiến Tết Đoan Ngọ có phần mai một trong tâm thức của một bộ phận giới trẻ. Tuy nhiên, những giá trị văn hóa truyền thống và ý nghĩa sâu sắc của ngày lễ này vẫn được nhiều gia đình Việt Nam trân trọng và gìn giữ.
